کهگیلویه از سه کلمه «کوه»، «گیل» و «اویه» ترکیب یافته است. از آن جا که کلمه «او» پسوند مالکیت است، بنابراین معنای این نام «منطقه کوهستانی گیل» است. استرابون – جغرافی‎دان مشهور یونان باستان – کهگیلویه را بخشی از خاک اوکسی‎ها ( نام هخامنشی خوزستان ) می‎داند. در دوره ساسانیان، قباد ساسانی ارگان ( ارجان ) را در قسمت دشتی آن بنا نهاد که «قباد خوره» نامیده می‎شد. مناطق کوهستانی آن را نیز «رم زمیگان » می‎نامیدند. در دوران بعد از اسلام «قباد خوره» به نام شهرحاکم نشین آن ولایت ارگان ( ارجان )، و مناطق کوهستانی آن«رم زمینگان» به کهگیلویه شهرت یافت. در قرن‎های بعد که شهر ارگان ویران شد افشارها و لرها سراسر آن را تصرف کردند، تمامی ‎این خطه کهگیلویه و قسمت کوهستانی آن «پشت کوه» و سمت دشتی آن «زیرکوه» نامیده شدند. استان کهگیلویه و بویر احمد در گذشته‎ای نه چندان دور جزو یکی از بلوک‎های مملکت فارس و شامل دو قسمت شمال خاوری - که آن را سردسیر و کوهستانی و پشت کوه - و قسمت جنوبی و باختر- که آن را نره کوه و بهبهان می‎نامیدند- بوده است. کهگیلویه در زمان‎های قدیم، جزو لرستان بزرگ به شمار می آمده است.
میزان جمعیت
جمعیت شهرستان زیبای کهگیلویه که از شهرهای استان کهگیلویه و بویر احمد می باشد طبق آمار سرشماری کشوردر سال ????، برابر با ??????? (صد و نود و یک هزار و هشتصدو بیست و سه )نفر بوده است 

تنگ سروک

این نقوش در فاصله 50 کیلومتری شمال بهبهان، بخش لیکک شهرستان کهگیلویه قرار دارد و قدمت آن به 299 میلادی یعنی به دوره اشکانی می‌رسد و منسوب به شاهزادگان الیمائی است.نقوش برجسته تنگ سروک در سال 1841 میلادی به وسیله «بارون دبود» (سیاح روسی) تشخیص داده شد و برای اولین بار الستین درکتاب موسوم به جاده‌های قدیم ایران غربی منتشر شد. از تاریخ 1952 هنینگ این نقوش و کتبیه‌های آن را با دقت مورد مطالعه قرار داد. نقش تنگ سروک که بر صخره‌ای در یک دره بلند از پایه‌های زاگرس در شهرستان کهگیلویه تراشیده شده، به یک شاهزاده الیمائید که یک شاهزاده نشین تابع اشکانیان بوده منسوب است. در تنگ سروک حداقل چهار مجموعه نقش برجسته موجود در سنگی که از کوه جدا شده و به شرح زیر می‌باشد: الف) اولین نقش دو نفر را در حال ایستاده نشان می‌دهد که هر دو قبا و شلواری به سب لباسهای عهد اکشانی پوشیده‌اند. نمای شرقی این تخته سنگ شخصی را نشان می‌دهد که روی تختی دراز کشیده درحدود 600 متر دورتر در مجموعه‌ای از نقوش برجسته دیگری است که احتمالا قسمت اصلی این مجالس را نشان می‌دهد. ب) روی نمای غربی تخته سنگ اولی، نقوش در سه ردیف دیده می‌شود که در نقوش دیگر بهتر محفوظ مانده‌اند. در ردیف بالا از قسمت چپ ابتدا فردی که شاید شاه باشد روی تختی نشسته در طرفین او اشخاصی ایستاده‌اند، در نقش وسط سواری به شیری حمله کرده است و در بالای او کتبیه‌ای به خط پهلوی اشکانی دیده می‌شود. در ردیف پایین مردی با یک شیر در حال جنگ است. در طرف شمال غربی این تخته سنگ یک نفر روحانی در کنار آتشدانی ایستاده و آتشدان روی سکوی سه طبقه‌ای قرار دارد. روی طبقه زیرین این سکو کتبیه‌ای به خط پهلوی اشکانی است. روی نمای شمالی آن نیز مجلسی در دو طبقه مشاهده می‌شود. در طبقه بالا مردی خوابیده و تاجی در دست دارد و بر روی دست چپ خود لمیده است و در سمت چپ این شخص سه سرباز نیزه به دست دارند و در لابلای آنها سه خط به زبان پهلوی اشکانی نوشته شده است. در طبقه زیرین شبیه سه نفر نمایان است که کمی پاک شده است. ج) به فاصله کمی در طرف شمال این تخته سنگ نقش برجسته دیگری است که روی نمای جنوبی آن یک اسب سوار نشان داده شده است. د) در حدود شش متر دورتر یک تخته سنگ دیده می شود مه از کوه بیرون آمده و روی آن مجالس مذهبی مانند، اشخاصی که در کنار آتشدان نقش شده است دیده می‌شود

چهارطاقی خیرآباد

خیرآباد یا فروزک ناحیه‌ای گرمسیری با سابقه طولانی در تاریخ، واقع در جنوب غربی استان و تپه باستانی «ده‌وه» با قدمت حداقل 5000 سال در این محل قرار دارد. روشن است که توسعه دین زرتشتی با به قدرت رسیدن پادشاهان اولیه ساسانی در ایران شکل گرفته و اقوام و مذاهب دیگر مورد تعقیب قرار گرفته‌اند. در این راستا پادشاهان اولیه ساسانی همتی بلند داشته و پادشاهان متاخر نیز به دلیل تعهد خود نسبت به این دین با سایر ادیان مبارزه و در این راه اقدام به توسعه امکان مذهبی بخصوص آتشکده‌ها و مسایل مربوط به آن کردند. در سمت راست جاده‌ دهدشت به بهبهان و در یک کیلومتری شمال روستای ده‌وه بنایی از دوره ساسانی در جانب چپ رودخانة‌ خیرآباد برپاست. این بنا که به نام چهارطاقی یا آتشکده خیرآباد شهرت دارد ساختمانی است مربع شکل با اضلاع 11 متر. این بنای تاریخی در چهار جانب اصلی دارای چهار طاق بوده که بر روی چهار پایه با حجم حدود 9 متر مربع قرار داشته است. بر فراز آن گنبدی وجود داشته که هم اکنون از بین رفته است. مصالح ساختمانی این بنا را عمدتا " سنگ تشکیل می‌دهد. این بنای مهم که در کنار پلی از دوره ساسانی واقع شده است

خانه چراغ چشم

یکی از این بناهای تاریخی دهدشت که میزان تخریب عناصر معماری آن بسیار شدید است ، ساختمان قدیمی عبدالمحمد چراغ چشم می باشد . ساختمان قدیمی عبدالمحمد چراغ چشم در مالکیت سازمان میراث فرهنگی ، صنایع دستی و گردشگری است که این سازمان در حال حاضر مشغول مرمت و احیای این بنای تاریخی است . مصالح به کار رفته در این بنای تاریخی لاشه سنگ ، گچ ساروج و آهک است و نوع سازه آن نیز تاق ، تویزه و گنبد است . ساختمان قدیمی عبدالمحمد چراغ چشم بنایی است که در داخل بافت تاریخی شهر دهدشت و شمال امامزاده جابر واقع شده و از دوران با شکوه صفویه به یادگار مانده است


بنای تجارت خانه

یکی دیگر از بناهای واقع شده در بافت تاریخی دهدشت که میزان تخریب عناصر معماری آن بسیار شدید است ، تجارت خانه دهدشت می باشد . بنای تاریخی تجارت خانه در محدوده بافت قدیمی دهدشت و نزدیک امامزاده جابر واقع شده است . مصالح به کار رفته در این بنا سنگ ، گچ و شفته آهک است و سازه آن نیز از نوع دیوار ، تاق و قوس می باشد . ساختمان تاریخی تجارت خانه در عرصه ??? متر مربع و در اعیان(زیر بنا) ??? متر مربع مساحت دارد . این بنای تاریخی که به دوران صفویه تعلق دارد ، در مالکیت بخش خصوصی است .

قلعه مانگشت

قلعه مانگشت مهم ترین قلعه عصر اتابکان لرستان ، است . اتابک افراسیاب (695-688 ه.ق) بعد از تجزیه ایالات کهگیلویه از فارس و پیوند آن به لرستان در اثر فشارهای وارده ناگزیر شد به این قلعه پناه ببرد ، اما پس از لغو الحاق کهگیلویه به لرستان توسط ارغون خان مغول (690-680 هـ.ق) افراسیاب از دژ مانگشت فرود آمد . این دژ که در حدود 2 کیلومتری دره بهمئی قرار دارد ، مرز مشترک ایلات جانکی و بهمئی است .


قلعه چص گچ

محل قلعه چص در حدود ?? کیلومترى جنوب غربى دهدشت در میان کوه‌هاى گچى به طول و عرض ?×? کیلومتر و در جوار آتشکده‌هاى سه گنبدان (گل سرخدان) قرار گرفته است . وسعت این قلعه که به در مهتابى هم معروف است ، حدود ??? ×??? مترمربع مى‌باشد که احتمالاً به دلیل قدمت تاریخى و همجوارى با آتشکده سه گنبدان ، محلى معتبر براى ایرانیان قدیمى (زرتشتیان) بوده است .

قلعه های دختر

قدمت این گونه قلعه ها به عهد مهرپرستی، خدای مادینه و فرشته باروری ایرانیان قدیم مربوط می شود این قلعه دارای قدمت تاریخی زیادی می باشد قلعه های دختر معمولاً جایگاه آتشکده های بزرگ و کوچکی بوده اند و به فرشته باروری اهدا شده اند . بسیاری از آن ها در نواحی مختلف این استان به همین نام معروف شده اند. از جمله این قلعه ها می توان به قلعه دختر دشمن زیاری ، قلعه دختر کلانک تراب ، قلعه دختر امامزاده ، قلعه دختر گود سرخ و … اشاره کرد .


حمام کهیار

حمام تاریخی کهیار در غرب بافت تاریخی شهر دهدشت و در مجاورت کاروانسرا واقع شده است . بنا شامل گرم‌خانه، میان در و رختکن است و ورودی آن در بخش جنوبی تعبیه شده است . ورودی به شکل زیبا و با اجرای مقرنس‌کاری ساخته شده است . بعد از گذشتن از راهرو وارد بخش رختکن می‌شویم . این بخش از یک حوض بزرگ در زیر گنبد اصلی و دو حوض کوچک‌تر تشکیل شده است . دور تا دور حوض مرکزی را سکویی که در داخل آن مکانی برای گذاشتن کفش و لباس تعبیه شده بود ، فرا گرفته است . کف رختکن از سنگ‌های بزرگ پوشانده شده است . حوض‌ها با ساروج و گچ و سنگ ساخته شده و از طریق لوله‌های تمپوشه‌ای به همدیگر راه پیدا می‌کرده است . رختکن به صورت متقارن است و هر دو ضلع قرینه همدیگر هستند . با استفاده از راهرویی وارد بخش گرم‌خانه می‌شویم . این بخش از یک فضای مسقف گنبددار و تعدادی نمره به علاوه حوض‌های ذخیره و گرم کردن آب تشکیل شده است بدنه بیرونی این حمام که در مقابل کاروانسرای دهدشت واقع شده ، چندی پیش مرمت گردیده است و سر در حمام نیز دوباره اجرا شده و ناودان های سنگی نصب و اطراف بنا هم زه کشی شده است . سر در ورودی گنبدی شکل که در زیر گنبد آن تزیینات زیبایی به شکل هشت ضلعی بکار رفته است . بخش میان در که بین گرمخانه و سر بینه واقع شده، با یک پیچ خمی طراحی شده و مانع از تبادل مستقیم ، حرارت و دید مستقیم به بخش گرمخانه می شود . گرمخانه حمام در سطحی پایین تر از سربینه با غرفه هایی در اطراف که حوضچه هایی در آنها می باشد ، جهت استحمام و آبتنی بوده است . آب حمام پس از انتقال از چاه و حوض آب از بیرون توسط لوله (تنبوشه های سفالی) به بخش اصلی و پس از گرم شدن به حوضچه ها و سرویس های بهداشتی و نقاط دیگر حمام هدایت می شده است . انبار هیزم ، آتشدان و تون حمام در پشت گرمخانه واقع شده است که هوای گرم آتشدان پس از طی مسیر گربه روهای زیر گرمخانه از طریق کانال هایی به پشت بام حمام هدایت می شده اند و باعث گرم شدن کف و بدنه حمام می شده است .

حمام شرقی

در داخل بافت تاریخی دهدشت، چهار گرمابه تاریخی قرار دارد که معروف ترین و شاخص ترین آنها، گرمابه ضلع شرقی است . این بنا تنها اثری است که در ساخت آن آجر به کار رفته ، زیرا در ساخت دیگر بناها و آثار این بافت از سنگ و گچ استفاده شده است . حمام شرقی (حمام ارگ) در ضلع شرقی بافت تاریخی دهدشت و به فاصله ?? متری از حمام محمد و ??? متری از امامزاده معصوم واقع شده است . این بنای دوره اسلامی ، در شهر تاریخی دهدشت و احتمالاً در دوره صفویه ساخته شده است . این بنا یک بنای عام‌المنفعه و کاربرد بهداشتی داشته است . ابعاد این بنا ??/?? ×??/?? متر است . در ضلع شمال غرب ورودی بنا ساخته شده است . بنا همچون سایر حمام‌ها از گرم‌خانه و رختکن تشکیل شده است . رختکن شامل محوطه‌ای مستطیل‌شکل که از سه حوض فواره‌ای بسیار زیبا تشکیل شده است . کف این بخش با سنگ‌های بزرگ پوشانده شده و بدنه و کف حوض‌ها با ساروج اندوده شده است . آب از طریق لوله‌های تمپوشه‌ای وارد این بخش و حوض‌های آن می‌شد . دور تا دور حوض وسط ، فضاهایی برای رختکن و گذاشتن البسه تعبیه شده بود . بعد از عبور از رختکن با راهروی دیگر وارد فضای گرم‌خانه می‌شویم . این فضا از تعدادی حوض به علاوه فضایی مستطیل شکل در وسط حمام تشکیل شده است


حمام محمد

بنای زیبا و تاریخی حمام محمد در ضلع شرقی بافت تاریخی شهر دهدشت و به فاصله اندکی از مسجد جامع شهر واقع شده است . بنا شامل گرم‌خانه ، رختکن و بخش شاه‌نشین است . ابعاد این بنای ارزشمند ?? ×?? متر می‌باشد . ورودی حمام در ضلع شمالی بنا و از طریق کوچه مجاور حمام صورت می‌گرفته است . بخش رختکن و بخش شاه‌نشین هر دو در داخل یک مجموعه هستند که به وسیله پلکانی به یکدیگر راه دارند . با عبور از دالانی کوچک وارد بخش گرم‌خانه و حوض‌ها می‌شویم . در این بخش در کف حمام ستون‌هایی تعبیه شده که کف روی آنها بوده و در مواقع گرم کردن آب حرارت به زیر کف هدایت و موجب گرم شدن محوطه گرم‌خانه و یکنواختی محیط شده است . دود اضافی نیز از طریق دودکش‌های تعبیه شده در دیوار به بیرون هدایت می‌شد . آب نیز از طریق لوله‌های تمپوشه‌ای وارد حوض‌ها و پس از گرم شدن تقسیم می‌شده است .

کاروانسرای بافت تاریخی دهدشت

کاروانسرای بافت تاریخی دهدشت در ضلع غربی بافت تاریخی دهدشت و در کنار مجموعه حمام کاروانسرا ، امامزاده ابراهیم و امامزاده جابر واقع شده است . بنای فوق از جمله آثار شهر دوره اسلامی صفوی است که با دو ورودی در شمال و جنوب ساخته شده است . بنا شامل حیاط و حجره‌های چهار طرف آن است . تعداد این حجره‌ها ?? عدد و بعضی از آنها به همدیگر راه دارند. بنا با سنگ و گچ که از معادن اطراف شهر تأمین می‌شده ، ساخته شده است . کف حیاط با سنگ‌های لاشه‌ای بزرگ سنگ‌فرش شده و سطح حیاط اندکی پایین‌تر از کف حجرات است . در حیاط چاه آبی برای تامین آب موردنیاز کاروانیان به چشم می‌خورد . حجره‌ها با طاق‌های جناغی پوشش داده شده و همگی یک ایوان کوچک در جلوی خود دارند . در داخل ایوان‌ها طاقچه‌هایی برای گذاشتن اشیا و نیز دودکش تعبیه شده است . یک راه‌پله مارپیچ در ضلع شمالی ارتباط حیاط با پشت‌بام را تسهیل می‌کرده است .


کاروانسرای تل گندم کش

از دیگر کاروانسراهای تاریخی استان کهگیلویه و بویر احمد می توان به کاروانسرای تل گندم کش محمد آباد اشاره کرد . این بنای تاریخی در شهرستان کهگیلویه و یک کیلومتری غرب روستای بوای سفلیدوران قرار شده و به دوره صفویه تعلق دارد این کاروانسرا با این که دارای قدمت تاریخی زیادی می باشد ولی هنوز پا برجاست.

مسجد چهل ستون

بنای مسجد چهل ستون (امام حسین(ع)) نیز در شمال بافت تاریخی دهدشت و احتمالا در محل یکی از دروازه‌های اصلی ورودی شهر ساخته شده است. در کنار مسجد مجموعه‌ای شامل حمام، کاروانسرا و ? امامزاده واقع شده است. ورودی به مسجد در ضلع شمال غرب بنا بوده که اکنون با دیواری جدیدالاحداث مسدود شده است. بنا شامل شبستان و حیاط بزرگی بوده که شبستان آن روی سه ردیف هشت‌تایی ستون برپا بوده که اکنون روی این ستون‌ها، کار احداث مسجدی جدید آغاز شد که هنوز تکمیل نشده است.


مسجد جامع دهدشت

مسجد جامع دهدشت در شرق بافت تاریخی دهدشت و به فاصله اندکی از امامزاده معصوم(ع) واقع شده است . بنا از آثار شهر دوره اسلامی و صفوی دهدشت است که در دو طبقه و به ابعاد ??/??×??/?? متر ساخته شده است . بنا شامل شبستان ، حیاط مرکزی ، وضوخانه و اتاق‌های کوچکی در مجاورت ورودی ضلع شرقی برای احتمالا آبدارخانه‌ها و مراسم‌ها است . بنا دارای دو ورودی ، یکی ورودی عمومی در ضلع شرقی برای عموم نمازگزاران و دیگری ورودی کوچکی در ضلع جنوب غربی که به شبستان باز می‌شده و احتمالاً برای عبور و مرور امام جماعت مسجد تعبیه شده ، است . هر دو ورودی با سنگ‌های بزرگ لاشه‌ای به صورت پلکانی ساخته شده‌اند . شبستان دارای ?? ردیف ستون بزرگ پافیلی بوده که وزن طبقه دوم را نیز تحمل می‌کرده است . دو ورودی پلکانی در دو سمت جنوبی و شمالی مسجد - ابتدای شبستان- ارتباط شبستان با طبقه اول مسجد که احتمالاً به زنان اختصاص داشت را برقرار می‌کرد در دو ضلع شمالی و جنوبی حیاط آثار ته ستون‌هایی دیده می‌شود که احتمالاً دالانی دور این دو ضلع کشیده شده بود .مسجد مورک نیز در ضلع جنوب غرب بافت تاریخی دهدشت و به فاصله ??? متری جنوب کاروانسرا واقع شده است . مسجد از جمله آثار دوره اسلامی و صفوی دهدشت است . بنا شامل حیاط ، شبستان و بخش وضوخانه است .